साहित्यिक कलहमुळे जनतेने पाठ फिरवली...!

अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन परमपूज्य साने गुरुजी यांच्या कर्मभूमीत पार पडले गेली ७२ वर्षानंतर हे संमेलन अमळनेर शहरात होत असताना मागील काही दिवसापासून मराठी साहित्य क्षेत्रात उत्साह होता. आखिल भारतीय साहित्य संमेलन न राहता. उत्तर महाराष्ट्र राजकीय संमेलन दिसले.

मराठी साहित्यातील सर्वात मोठे संमेलन हे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन असते. यंदा परमपूज्य साने गुरुजींची १२५ वी जयंती वर्ष असल्याने त्याचा बहुमान हा अंमळनेर शहराला मिळाला असावा. आखिल भारतीय साहित्य संमेलन असल्याने प्रत्येक साहित्यिक रसिका मध्ये उत्साह, चैतन्य होता राजकीय नेत्याच्या हस्तक्षेपामुळे त्यावर विर्जन फिरले. यंदा साहित्य संमेलनात नियोजनाच्या बाबतीत बऱ्याच अंशी समन्वयाचा अभाव जाणवला मुख्य सभागृहपासून पुस्तक दालन हे वेगळे ठेवण्यात आले ही चूक होणे अपेक्षित नव्हते. प्रकाशक आणि साहित्यक यांना दूर ठेवण्याचे नियोजन करणे चुकीचे ठरले. मराठी साहित्य संमेलनामध्ये इतर राज्यातील साहित्यिक कलावंत यांची उपस्थिती फारशी दिसली नाही. अमळनेर शहरांमध्ये देखील साहित्य संमेलन याबाबत कुठेही वातावरण निदर्शनात आले नाही. शहरात लावण्यात येणारे फलक यावर फक्त राजकीय नेते यांचे छायाचित्र प्रामुख्याने दिसले. कदाचित हे संमेलन राजकीय संमेलन आहे का? असेच जणू वाटले. महाराष्ट्रातील विविध जिल्ह्यातून खूप मोठ्या आशेने साहित्यिक प्रकाशन संस्था येत असत परंतु संमेलनात जर या प्रकाशन संस्था यांचे हाल अपेष्टा होत असतील तर नाराजीचा सूर येत असतो. प्रकाशन ग्रंथदालन याकडे फारसे कोणी लक्ष देणारे नव्हते. पुस्तक विक्रीची उलाढाल किती झाली याबाबत देखील कोणी नोदणी घेत नव्हत. 

अंमळनेर शहरात नागरिकांना साहित्य संमेलन आहे असे कुठेही वातावरण दिसले नाही. प्रताप महाविद्यालय त्याच्या आजूबाजूला असलेल्या परिसर केवळ त्याच ठिकाणी लावण्यात आलेले फलक हे दिसत होते. शहरात किंवा तालुक्यात याबाबत जागरूकता करण्यात आयोजन समिती कमी पडली असावी. शहारत नागरिकांना विचारले असता साहित्य संमेलन अध्यक्ष कोण आहेत त्यांचे नाव देखील माहिती नाही. शहरात मराठी साहित्य बाबत वातावरण निर्मिती देखील करु शकले नाही. आखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन साहित्यिकांसाठी उत्सव असतो. एवढ मोठ संमेलन घेणे हे छोटी गोष्ट नाही. परंतु शहरातील राजकीय वातावरण आणि एकमेकांचे हेवेदावे यामध्ये अमळनेर शहर हे नाव मात्र खराब होईल यांचे भान नसणे. ही शहरातील वैचारिक पातळी रसतळाला गेल्याची पावती आहे. 

अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनात फारशी तशी गर्दी दिसत नव्हती. त्याच बरोबरीने शहरात विद्रोही साहित्य संमेलन हे देखील होते. परंतु दोघांची तुलना करणे हे योग्य नाही असे मला वाटते. ज्यावेळेस अखिल भारतीय हा शब्द येतो त्यावेळेस भारतातील सर्व मराठी भाषिक साहित्यिक हे येणे अपेक्षित असतं. त्या दृष्टिकोनातून प्रयत्न करणे गरजेचे असतं. पण ते कितपत करण्यात आले हा प्रश्न आहे. साहित्य संमेलन पत्रिकेत कार्यक्रम हे भरगच्च करण्याची गरज नव्हती. थोडके आणि मोजके ठेवले असते तर वेळेचे नियोजन चुकले नसते. शहरातील लोकांचा फारसा तसा प्रतिसाद मराठी साहित्य संमेलनाला नव्हता. विद्रोही साहित्य संमेलन येथे लोकांची गर्दी दिसली. मुळात दोन्ही ठिकाणची भौगोलिक आकार बघितल्यावर लहान क्षेत्रात गर्दी ही दिसणारच. शहरातील महाविद्यालय विद्यार्थी यांचा समावेश होता. नागरिकांचा सहभाग दिसला नाही. दुसरे महत्वाचे शहरातील जातीय विषमता ही मोठ्या प्रमाणात खतपाणी घालत होती. याबाबत नेमकी कुठ कमी पडलो यांचे चिंतन होणे गरजेचे आहे. आपण कुठल्या शहरात राहतो यांचे भान हरपले दिसते.

९७ व्या अखिल भारतीय साहित्य संमेलनचे अध्यक्ष रवींद्र शोभणे विद्रोही साहित्य संमेलनाला भेट देण्यासाठी आले असता त्यांना या ठिकाणी विद्रोही सहित्यिकांनी विरोध केल्याच्या प्रकाराने राज्याच्या साहित्य क्षेत्रात मोठी खळबळ उडाली होती. अमळनेर मध्ये ९७ वे अखिल भारतीय साहित्य संमेलन सुरू होते. तर याच ठिकाणी १८ वे विद्रोही मराठी साहित्य संमेलन सुद्धा सुरू होते. अखिल भारतीय साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष रवींद्र शोभणे हे दुपारच्या सुमारास विद्रोही साहित्य संमेलनाचे ठिकाणी भेट देण्यात गेले असताना त्यांना व्यासपीठाकडे जाण्यासाठी लोकांनी मज्जाव केला. त्यामुळे गोंधळ उडाला काही क्षणात मिठाई भरवत तोंड गोड देखील केले.

 

आखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनात सर्व सामन्य मध्यमवर्गीय नागरिकांनी पाठ फिरवली. यामध्ये मुख्य कारण शहरातील अधोगतीस गेलेला उद्योग हे असावे. शहरांमध्ये अर्थव्यवस्था खेळेल असा कुठलाही उद्योग नसल्याने सर्वसामान्य मध्यमवर्गाने त्याकडे पाठ फिरवली. यापूर्वी शहरांमध्ये तीन मोठे उद्योग असल्याने सर्वसामान्य नागरिकांकडे आर्थिक भांडवल हे खेळत होते. कै. प्रताप शेठजी यांची कापड गिरणी, मा. अजीम प्रेमजी यांची विप्रो कंपनी आज या कंपनीत कर्मचारी संख्या नगण्य आहे. त्याचप्रमाणे कै. आर. के. पाटील यांची पटेल जर्दा ही कंपनी शहरात होती. पूर्वी शहरात सर्वसामान्य नागरिकांना रोजगार उपलब्ध होता. त्यामुळे मध्यमवर्गाकडे आर्थिक भांडवल खेळत होते. आज मात्र परिस्थिती वेगळी आहे. शहरात कुठलाही प्रकारचा उद्योग नाही. व्यवसायातून उदरनिर्वाह करणारे सर्वसामान्य नागरिक यांच्याकडून साहित्य संमेलनात येण्याची अपेक्षा करणे मुळात चुकीचे मुळात खिशात पैसा नसेल तर व्यक्ती कुठलं पुस्तक खरेदी करण्यासाठी येईल हा विचार करणं गरजेचे आहे. आज शहरातील असेल किंवा तालुक्यातील मुल हे मोठ मोठ्या शहरात गेले आहेत. जी आहेत टी शालेय शिक्षण आणि महाविद्यालय शिक्षण घेणारी. आज मोठ्या शहरात होत असलेले साहित्य संमेलनतील पुस्तक विक्री ही मुळात नागरिकांकडे असलेला पैसा त्यामुळे होणारी आर्थिक उलाढाल हे प्रामुख्याने आपल्याला लक्षात येते. परंतु आज हेच चित्र अंमळनेर शहरात तसे नाही. अंमळनेर शहरात प्रामुख्याने सरकारी नोकरदार, वयोवृद्ध पेन्शन धारक, शाळा, महाविद्यालय, बँक या ठिकाणी नोकरीला असलेले सदन वर्ग हा आहे. या व्यतिरिक्त असलेला मध्यम सर्वसामान्य वर्ग हा त्याच्या दोन वेळेच्या अन्नासाठी प्रयत्न करत आहे. तालुक्यात काम करणारा शेतकरी हा शेतीत मनुष्यबळ नसल्याने स्वतः शेती कसतो. शेती ही परवडणारी नसल्याने देखील आशेने काम करणारा शेतकरी कसा साहित्य संमेलनात दिसेल. तरी साहित्य क्षेत्रातील आवड असेलेले हे वेळ काढून उपस्थित होते.

               यापुढे अमळनेर शहरात असे काही मोठे कार्यक्रम होतील तेव्हा जातीय आणि सामजिक सलोखा एकत्र ठेऊन कार्यक्रम यशस्वी पार पाडण्यासाठी एकजुटीने प्रयत्न केले पाहिजे. आपण आपल्या भविष्यातील पुढी समोर कुठला आदर्श प्रस्थापित करतो यांचा विचार करून सर्वांनी काम करणे गरजेचे आहे.

                

मयुर बाळकृष्ण बागुल, पुणे

चलभाषा – ९०९६२१०६६९