कॉर्पोरेट सोशल रिस्पॉन्सिबिलिटी - सीएसआर एक सामाजिक जबाबदारी !

आज समाजात मोठ्या प्रमाणात सामाजिक क्षेत्रात काम करतांना मोठ मोठ्या उद्योग कंपनी काम करत आहे. प्रत्येक कंपन्यांमध्ये विविध बाबींसाठी सल्लागार नेमलेले असतातच, पण आता कंपनीची सामाजिक जबाबदारी (कॉर्पोरेट सोशल रिस्पॉन्सिबिलिटी- सीएसआर) संदर्भातही सल्लागार नेमण्याची प्रथा वाढीस लागली असून, त्यासाठी आता अनेक ‘सीएसआर सल्लागार’ निर्माण झाले आहेत. कंपन्यांमध्ये सामाजिक जबाबदारी विषयक जागरूकता नाही. सल्लागार नेमल्यास कंपनीचा आर्थिक, सामाजिक अशा सर्वच बाबींमध्ये फायदा होऊ शकतो. कंपनीला तिच्याकडे असलेला पैसा सामाजिक कामासाठी वापरायचा असतो. समाजात असे अनेक जण असतात ज्यांना पैशांची गरज असते. अशा दोन बाजूंना जोडून देण्याचे काम हा सल्लागार करत असतो. कुठल्याही प्रकारची कंपनी असली तरी तिला सामाजिक जबाबदारी पार पाडावीच लागते. बऱ्याचदा कंपनी वर्ष संपत आले की जागी होते आणि तात्पुरते काही तरी सामाजिक कार्य केले जाते. कंपन्यांनी आपल्याकडे असलेल्या आर्थिक बळाच्या सामर्थ्यांवर  स्वेच्छेने आणि कायम सामाजिक कार्य करत राहावे यासाठी सल्लागार उपयोगी पडू शकतो.

“जबाबदार बनण्यासाठी आपल्या निर्णयांची जबाबदारी घ्यायला शिका” असा सल्ला तेरा-चौदा वर्षाची असताना नेहमीच दिला जात असे त्यामुळे आता खात्रीने नाही सांगता येतं की मला त्या वेळी त्याचा अर्थ समजला की नाही. पण विशीत, वयोपरत्वे येणा-या स्वातंत्र्याबरोबरच येणा-या नवनव्या अनुभवाने त्याचा सांगण्याचा उद्देश स्पष्ट होत गेला. त्याच सुमारास कधी तरी उमजले की जबाबदारी हे आपल्या निर्णयाचे किंवा कृतीचे समर्थन नसून त्या निर्णयाचे किंवा कृतीचे प्राथमिक कारण असते. ओघानेच त्याच्या परिणामाचे उत्तरदायित्व माझ्या मते, जबाबदारी ही शिक्षणासारखी असते. ज्याची माहिती करून दिली जाऊ शकते. पण, वापर मात्र स्वत:लाच करावा लागतो. जबाबदारी ही एक व्यापक संकल्पना आहे. जी फक्त खासगी अथवा वैयक्तिक पातळीपुरतीच मर्यादित नसून तिचा विस्तार सामूहिक वा सांघिक पातळीवरसुद्धा असायला हवा. त्याचेच एक रूप म्हणजे सीएसआर – कॉर्पोरेट सोशल रिस्पॉन्सिबिलिटी म्हणजेच व्यवसायांची सामाजिक जबाबदारी ज्याला व्यवसायांची सदसद्विवेकबुद्धी अथवा व्यावसायिकांनी आपल्या नफ्यापोटी दाखवलेले उत्तरदायित्व असेही म्हणता येईल. व्यवसायांनी सीएसआरची रचना स्वयंशिस्तीच्या रूपात आपल्या व्यवसाय प्रणालीतच केलेली आहे. यातून उपलब्ध निधी व निवडलेल्या जागेत असणारा सामाजिक प्रश्न यांची सांगड घालून त्यावरील दीर्घकालीन उत्तर शोधण्याचे काम सीएसआरमार्फत केले जाते. काहींना सीएसआर ही एक समाजसेवेची सुरू केलेली नवी पद्धत वाटेल. पण शोध घेता याचे मूळ जुन्या काळातील लोककल्याणासाठी केलेल्या दानात दिसून येईल. तर १८५० नंतर पुढे आलेल्या विश्वस्त संस्थांना तरी स्वातंत्र्यकाळात आपल्या राष्ट्रपित्यांचे म्हणजेच महात्माजींचे आशीर्वाद लाभले होते. त्यानंतर १९६०-८० या काळात आपल्या देशात सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रमांमार्फत मिश्र अर्थव्यवस्था राबवली गेली होती. १९८० नंतर आजपर्यंतच्या वाटचालीत सीएसआरने शाश्वत व्यावसायिक धोरणाइतपत मजल मारली आहे. सीएसआरसाठी बनवलेल्या नियमावलीनुसार कोणतीही कंपनी ज्यांची एका आर्थिक वर्षाची उलाढाल १,००० कोटी रुपयांच्या वर, निव्वळ नफा पाच कोटी रुपये आणि नेटवर्थ ५०० कोटी रुपये आहे अशा कंपनीस त्यांच्या मागील तीन वर्षाच्या नफ्याच्या २ टक्के इतकी रक्कम सीएसआरवर खर्च करणे बंधनकारक आहे.

सीएसआरचा उद्देश समाजातील भूक, गरिबी, सार्वजनिक आरोग्य, शिक्षण, लैंगिक असमानता, पर्यावरण व सांस्कृतिक उपक्रम इत्यादीवर काम करणे हेच आहे. पण यातून कंपनीला व कंपनीच्या भागधारकांना जनमानसातील आपली प्रतिमा सुधारण्याचा दुहेरी फायदा साधता येऊ शकतो. अशी सामजोपयोगी कामे करण्यासाठी काही कंपन्या, निवडलेल्या विषयांत काम करणा-या एखाद्या गरसरकारी संस्थेबरोबर संबंध निर्माण  करून आपले उद्दिष्ट गाठतात. तर काही कंपन्या आपल्या स्वत:च्या धर्मादाय संस्था स्थापून त्यामार्फत कार्यरत राहतात. परिणामी होणारा दुहेरी फायदा विस्ताराने पाहता या कंपन्यांना लोकाभिमुखतेतून नवनव्या प्रकल्पांना आवश्यक असणा-या परवानग्या मिळवणे सुकर होऊन जाते. शिवाय, स्वयंप्रेरित व बचावत्मक धोरणे आखून कर्मचा-यांना दीर्घकाळ टिकवता येऊ शकते. यामुळे कंपनीच्या नावलौकिकात दिवसागणिक भरच पडत राहते. सीएसआरची अंमलबजावणी व्यावसायिक पातळीवर होण्यासाठी प्रत्येक कंपनीत एक टीम जबाबदार असते. प्रत्येक कंपनीस आपले कार्यक्षेत्र निवडण्याची मुभा आहे. पण सहसा कंपन्या आपल्या सामर्थ्यांचा वापर होऊ शकणारेच सामाजिक प्रश्न हाताळतात. या मार्गाने वापरले जाणारे पैसे अर्थव्यवस्थेत फारशी भर घालत नाहीत, पण त्याचा पायाभूत सुधारणांचा विकास साधण्यासाठी व सामाजिक स्तर उंचावण्यासाठी उपयोग होतो. अर्थात त्यामुळे गुंतवणुकीस चालना मिळून त्याचा अर्थव्यवस्थेस फायदा होतो. सरतेशेवटी, सीएसआरमुळे राष्ट्रीय विकास आणि प्रगतीसोबतच व्यवसायांनासुद्धा आपली प्रतिमा उजळवण्याची संधी मिळत आहे.

                आज बऱ्याच मोठ मोठ्या उद्योग क्षेत्रात काम करणारे प्रशासकीय अधिकारी हे व्यवस्थापन क्षेत्रात शिक्षण घेऊन सीएसआर प्रकल्प राबविताना दिसतात. व्यवस्थापन क्षेत्रात शिक्षण घेतलेल्या व्यक्तीला समजतील अडचणी, नागरिकांचे प्रश्न तसेच नेमक काय कार्य व प्रकल्प केल्याने प्रश्न सुधारण्यास मदत होईल याबाबत व्यवसायिक समाजकार्य शिक्षण घेतलेले उच्च पदवीधर व्यक्तींना संधी असणे हे कायद्याने बंधन कारक असले पाहिजे तशी कायद्यात सुधारणा करणे गरजेचे आहे. आज मात्र सीएसआर क्षेत्रात प्रकल्प व सामाजिक कार्य करणारे प्रत्यक्ष व्यवसायिक समाजकार्य उच्च पदवी घेतलेले व्यक्ती कमी दिसतात. त्यामुळे कंपनी सामाजिक क्षेत्रात कार्य करते परंतु ते कार्य समाजिक कौशल्यपूर्ण दृष्टीने होत नाही असे देखील दिसते. ह्या क्षेत्रात कार्य करण्यासाठी खऱ्या अर्थाने ग्रामीण भागात मोठ्या प्रमाणत संधी आहे. त्यासाठी सरकारने महाराष्ट्र व्यवसायिक समाजकार्य कौन्सिल तयार करून मोठ्या कंपनी यांचे समन्वय समिती तयार करून ग्रामीण भागात सीएसआर अंतर्गत काम करण्यास परवानगी देणे गरजेचे आहे. आज कंपनीनं काम करण्यासाठी कार्य क्षेत्राचे बंधन आहे. त्यात अनेक कंपनीच्या कामगारांचा सहभाग समाजकार्य करत असतांना होणे गरजेचे असल्याने बऱ्याच कंपनी ह्या शहरी क्षेत्रात काम करतांना मोठ्या प्रमाणत दिसतात. आज खरी गरज जिथे आहे तिथे कंपनी ह्यांनी पोहचले पाहिजे परंतु असे झाले ज्यांचे पोट जेवण करून भरले आहे पुन्हा त्यांना म्हणावे जेवण करण्यास देत आहे. ह्या क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणात समाजकार्य हे उत्तम दर्जाचे होत आहे अनेक प्रकल्प हे शाश्वत कार्य होण्याचे दृष्टीने करण्याचे काम आहे. त्यासाठी भारत आणि इंडिया मधील दरी कमी करण्याचे काम होणे गरजेचे आहे. इंडिया मधील चित्र हे भारतात दिसणार नाही आणि ते भारतात राहणाऱ्या जनतेला देखील अपेक्षित नाही. त्यामुळे त्यांनी काय केले पाहिजे हे समजून घेण्यासाठी कंपनीनं व्यवसायिक समाजकार्य शिक्षण घेतलेल्या व्यक्तींना नियुक्ती करून प्रकल्प राबवावे लागतील.

मयुर बाळकृष्ण बागुल, पुणे

भ्रमणध्वनी – ९०९६२१०६६९